I.

Hvat eru hættir skáldskapar? Þrennt. Hverir? Setning, leyfi, fyrirboðning. Hvat er setning háttanna? Tvenn. Hver? Rétt ok breytt. Hvernig er rétt setning háttanna? Tvenn. Hver? Tala ok grein. Hvat er tala setningar háttanna? Þrenn. Hver? Sú er ein tala, hversu margir hættir hafa fundizt í kveðskap höfuðskálda. Önnur tala er þat, hversu mörg vísuorð standa í einu erendi í hverjum hætti. In þriðja tala er sú, hversu margar samstöfur er settar í hvert vísuorð í hverjum hætti. Hver er grein setningar háttanna? Tvenn. Hver? Málsgrein ok hljóðgrein. Hvat er málsgrein?Stafsetning greinir mál allt, en hljóðgrein er þat at hafa samstöfur langar eða skammar, harðar eða linar, ok þat er setning hljóðsgreina, er vér köllum hendingar, svá sem hér er kveðit:

1. Lætr sá, er Hákun heitir,
hann rekkir lið, bannat,
jörð kann frelsa, fyrðum
friðrofs, konungr, ofsa.
Sjalfr ræðr allt ok Elfar
ungr stillir sá milli,
gramr á gift at fremri,
Gandvíkr jöfurr landi.

Hér er stafasetning sú, er hætti ræðr ok kveðandi gerir. Þat eru tólf stafir í erendi, ok eru þrír settir í hvern fjórðung. Í hverjum fjórðungi eru tvau vísuorð. Hverju vísuorði fylgja sex samstöfur. Í öðru vísuorði eru settr sá stafr fyrst í vísuorðinu, er vér köllum höfustaf. Sá stafr ræðr kveðandi. En í fyrsta vísuorði mun sá stafr finnast tysvar standa fyrir samstöfur. Þá stafi köllum vér stuðla. Ef höfuðstafr er samhljóðandi, þá skulu stuðlar vera inn sami stafr, svá sem hér er:

Lætr sá, er Hákun heitir,
han rekkir lið, bannat,

en rangt er, ef þessir stafir standa fyrir samstöfur oftar eða sjaldnar en svá í fjórðungi vísu. En ef hljóðstafr er höfuðstafrinn, þá skulu stuðlar vera ok hljóðstafir, ok er þá fegra, at sinn hljóðstafr sé hverr þeira. Þá má ok hlýða, at hljóðstafr standi fyrir oftar í fjórðungi í fornöfnum eða í málfylling þeiri, er svá kveðr at: ek, - eða svá: en, er, at, í, á, of, af, um, ok er þat leyfi, en eigi rétt setning. Önnur stafasetning er sú, er fylgir setning hljóðs þess, er hátt gerir ok kveðandi. Skal sú grein í dróttkvæðum hætti svá vera, at fjórðungr vísu skal þar saman fara at allri stafasetning ok hljóða. Skal í fyrra vísuorði þannig greina þá setning:

jörð kann frelsa, fyrðum

Hér er svá: jörð, fyrð, þat er ein samstafa í hvárum stað, ok sinn hljóðstafr fylgir hvárri, ok svá upphafsstafir, en einir stafir eru eftir hljóðstaf í báðum orðum. Þessa setning hljóðfalls köllum vér skothending. En í öðru vísuorði er svá:

friðrofs konungr, ofsa.

Svá er hér: rofs, ofs. Þat er ein hljóðstafr ok svá allir þeir, er eftir fara í báðum orðum, en upphafstafir greina orðin. Þetta heita aðalhendingar. Svá skal hendingar setja í dróttkvæðum hætti, at in síðari hending í hverju vísuorði, er heitir viðrhending, hon skal standa í þeiri samstöfu, er ein er síðar, en sú hending, er frumhending heitir, stendr stundum í upphafi orðs, köllum vér þá oddhending, stundum í miðju orði, köllum vér þá hluthending. Þetta er dróttkvæðr háttr. Með þeim hætti er flest ort, þat er vandat er. Þessi er upphaf allra hátta, sem málrúnar eru fyrir öðrum rúnum. Hvernig er breytt setning háttanna? Tvá vega. Hvernig? Með máli ok hljóðum. Hvernig skal með máli skipta? Tvá vega. Hvernig? Halda eða skipta háttunum. Hvernig skal breyta háttunum ok halda sama hætti? Svá, at kenna eða styðja eða reka eða sannkenna eða yrkja nýgervingum. Hvat eru kenndir hættir? Svá sem þetta:

2. Fellr of fúra stilli
fleinbraks, limu axla,
Hamðis fang, þar er hringum
hylr ættstuðill skylja.
Holt felr hildigelti
heila bæs, ok deilir
gulls í gelmis stalli
gunnseið, skörungr, reiðir.

Hér eru öll heiti kennd í þessi vísu, en hendingar ok orðalengð ok stafaskipti fara sem fyrr var ritat.

Kenningar eru með þrennum háttum greindar. Fyrst heita kenningar, annat tvíkennt, þriðja rekit. Þat er kenning at kalla fleinbrak orrustu, en þat er tvíkennt at kalla fleinbraks fúr sverðit, en þá er rekit, ef lengra er.

Rekit:

3. Ulfs bága verr ægis
ítr báls hati málu.
Sett eru börð fyr bratta
brún Míms vinar rúnu.
Orms váða kann eiðu
allvaldr göfugr halda.
Menstríðir, njót móður
mellu dolgs til elli.

Hvat er sannkeningar? Svá sem þetta:

4. Stinn sár þróask stórum,
sterk egg frömum seggjum
hvasst skerr hlífar traustar.
Hár gramr lifir framla.
Hrein sverð litar harða
hverr drengr, göfugr þengill,
ítr rönd furask undrum,
unir bjartr snöru hjarta.

Þat er sannkenning at styðja svá orðit með sönnu efni, svá at kalla stinn sárin, því at höfug eru sár stór. En rétt er mælt at þróask. Önnur sannkenning er sú, at sárin þróask stórum. Nú er eitt vísuorð ok tvær sannkenningar. Í örðu vísuorði er kölluð sterk egg, en framir seggir. Í inu þriðja er svá, at hvasst skerr, hlífin er traust, ok í fjórða orði at kalla konunginn mikinn, en líf hans framligt; þar næst, at kalla hreint sverð ok harðliga roðit, en einn hverr liðsmanna, ok væri rétt mál, þótt maðr væri nefndr. Göfugr er konungrinn kallaðr. Röndin var kostig ok furaðisk undarliga skjótt. Konungrinn unði glaðr fræknu hjarta. Nú eru hér sýndar sextán sannkenningar í átta vísuorðum, en þó fegra þær mjök í kveðandi, at eigi sé svá vandliga eftir þeim farit. Sannkenningar hafa þrenna grein. Heitir ein sannkenning, önnur stuðning, þriðja tvíriðit.

Stuðningar:

5. Óðharða spyr ek eyða
egg fullhvötum seggjum.
Dáðrökkum veldr dauða
dreng ofrhugaðr þengill.
Hamdökkum fær Hlakkar
hauk munnroða aukinn,
veghræsinn spyr ek vísa,
valdr ógnþorinn skjaldar.

Hér fylgir stuðning hverri sannkenning, svá sem kölluð er eggin óhörð, en fullhvatir mennirnir. Þat er sannkenning, hörð egg, en hvatir menn. Þat er stuðning, er annat sönnunarorð fylgir sannkenning.

Hvar eru nýgervingar? Svá sem þetta:

6. Sviðr lætr sóknar naðra
slíðrbraut jöfurr skríða,
ótt ferr rógs ór réttum
ramsnákr fetilhamsi.
Linnr kná sverða sennu
sveita bekks at leita.
Ormr þyrr vals at varmri
víggjöll sefa stígu.

Þat eru nýgervingar at kalla sverðit orm ok kenna rétt, en slíðrirnar götur hans, en fetlana ok umgerð hams hans. Þar heldr til ormsins náttúra, at hann skríðr ór hamsi ok til vatns. Hér er svá sett nýgerving, at hann ferr leita blóðs bekkjar at, þar er hann skríðr hugar stígu, þat eru brjóst manna. Þá þykkja nýgervingar vel kveðnar, ef þat mál, er upp er tekit, haldi of alla vísulengð. En ef sverð er ormr kallaðr, en síðan fiskr eða vöndr eða annan veg breytt, þat kalla menn nykrat, ok þykkir þat spilla. Nú er dróttkveðinn háttr með fimm greinum, ok er þó inn sami háttr réttr ok óbrugðinn, ok er oftliga þessar greinir sumar eða allar í einni vísu, ok er þat rétt, því at kenningar auka orðfjölða, sannkenningar fegra ok fylla mál, nýgervingar sýna kunnustu ok orðfimi.

Þat er leyfi háttanna at hafa samstöfur seinar eða skjótar, svá at dragist fram eða aftr ór réttri tölu setningar, ok megu finnast svá seinar, at fimm samstöfur sé í öðru ok inu fjórða vísuorði, svá sem hér er:

7. Hjalms fylli spekr hilmir
hvatr Vindhlés skatna.
Hann kná hjörvi þunnum
hræs þjóðár ræsa.
Ýgr hilmir lætr eiga
öld dreyrfá skjöldu.
Styrs rýðr stillir hersum
sterkr járngrá serki.

Í þessi vísu eru allar oddhendingar inar fyrri hendingar, ok er þó þessi háttr dróttkvæðr at hætti.

Nú skal sýna svá skjótar samstöfur ok svá settar nær hverja annarri, at af því eykr lengð orðsins:

8. Klofinn spyr ek hjalm fyrir hilmis
hjarar egg, duga seggir.
Því eru heldr, þar er skekr skjöldu,
skafin sverð lituð ferðar.
Bila muna gramr, þó at gumna
gular rítr nái líta.
Draga þorir hann yfir hreinna
hvatan brand þrömu randa.

Hér er í fyrsta ok þriðja vísuorði níu samstöfur, en í öðru ok inu fjórða sjau. Hér er þat sýnt, hversu flestar samstöfur megu vera í vísuorði með dróttkvæðum hætti, ok af þessu má þat vita, at átta eða sjau megu vel hlýða í fyrsta og þriðja vísuorði. Í þessi vísu eru allar frumhendingar hluthendar, og dregr þat til, at lengja má orðit, at sem flestar samstöfur standi fyrir hendingar. Þat er annat leyfi háttanna at hafa í dróttkvæðum hætti eitt orð eða tvau í vísu með álögum eða detthent eða dunhent eða skjálfhent eða með nokkurum þeim hætti, er eigi spilli kveðandi. Þriðja leyfi er þat at hafa aðalhendingar í fyrsta eða þriðja vísuorði. Fjórða leyfi er þat at skemma svá samstöfur at gera eina ór tveim ok taka ór annarri hljóðstaf. Þat köllum vér bragarmál, svá sem kvað Þórarinn Máhlíðingr:

Varðat mik, þars myrðir
morðfárs vega þorði.

En er sú grein út sett miklu lengra. Þat er it fimmta leyfi at skipta tíðum í vísuhelmingi. Sétta leyfi er þat at hafa í dróttkvæðum hætti samhendingar eða liðhendingar. Þat er it sjaunda at hafa eitt málsorð í báðum vísuhelmingum, ok þykkir þat spilla í einstaka vísum. Átta er þat at nýta, þótt samkvætt verði við þat, er áðr er ort vísuorð eða skemmra. Níunda er þat at reka til innar fimmtu kenningar, en ór ættum er, ef lengra er rekit. En þótt þat finnist í fornskálda verka, þá látum vér þat nú ónýtt. Tíunda er þat, ef vísu fylgir drag eða stuðill. Ellifta er þat, at: er eða en eða at - má hafa oftar en eitt sinn í vísuhelmingi, svá sem Refr kvað:

Sæll er hinn, er, hranna
hádýra, vel, stýrir,
tíð erumk vitnis váða
víngerð, unir sínu.

Ok svá þó at þat sé í síðara helmingi, ef maðr er nefndr eða kennt nafn hans í fyrra helmingi, þótt þá sé eigi nafn annan veg en hann eða hinn eða sá eða sjá. Tólfta er atriðisklauf.

Hvat er tíðaskiðti? Þrennt. Hvernig? Þat er var, þat er er, þat er verðr. Hver setning er þat, at breyta háttum með máli einu? Þat má svá gera at gefa nafn háttum ok greina svá tölu háttanna ina fyrstu, en halda annarri ok inni þriðju tölu setningar. Þat er, sem fyrr var ritat, at hafa átta vísuorð í erendi, ok in þriðja tala at hafa sex samstöfur í vísuorði ok sömu setning hendinganna.

Háttum er skipt með ýmissum orðtökum, ok er þessi einn háttr, er kallaðr er sextánmælt:

9. Vex íðn, vellir roðna,
verpr lind, þrimu snerpir,
fæsk gagn, fylkir eignask,
falr hitnar, seðsk vitnir,
skekr rönd, skildir bendask,
skelfr askr, griðum raskar,
brands gellr, brynjur sundrask,
braka spjör, litask örvar.

Hér eru tvau mál fullkomin í hverju vísuorði, en orðalengð ok samstöfur ok hendingar ok stafaskipti sem dróttkvætt. Nú er breytt annan veg dróttkvæðum hætti ok enn með máli einu.

Þenna hátt kalla menn áttmælt:

10. Jörð verr siklingr sverðum,
sundr rjúfa spjör undir,
lind skerr í styr steinda,
stökkr hauss af bol lausum,
falla folk á velli,
fremr mildr jöfurr hildi,
egg bítr á lim lýti,
liggr skör sniðin hjörvi.

Hér er mál fyllt í hverju vísuorði. Þessi er inn þriði, fjórðungalok:

11. Ýskelfir kann ulfum
auðmildr búa gildi.
Lætr gylðis kyn gáti
gunnsnarr una harri.
Fær gotna vinr vitni
valbjór afar stóran.
Vargr tér ór ben bergja
blóðdrykk ok grön rjóða.

Hér lýkr máli í tveim vísuorðum. Sá háttr, er nú skal rita, er inn fjórði þeira, er breyttir eru, en inn fimmti at háttatali. Þetta er stælt kallat:

12. Hákun veldr ok hölðum,
harðráðum guð jarðar
tyggja lér með tíri,
teitr þjóðkonungs heiti.
Vald á víðrar foldar,
vindræfrs jöfurr gæfu
öðlingi skóp ungum,
örlyndr skati görla.

Hér er svá:

Hákun veldr ok hölðum teitr þjóðkonungs heiti,

en annat ok it þriðja vísuorð er sér um mál, ok er þat stál kallat.

Þessi er inn sétti, hjástælt:

13. Manndýrðir fá mærðar,
mæt öld, fira gæti,
lýtr, auðgjafa ítrum,
öll. Stóð sær of fjöllum.
Rjóðvendils gatk randa
ræki-Njörð at sækja,
hæf ferð var sú harða,
heim. Skaut jörð ór geima.

Þetta köllum vér hjástælt. Hér er it fyrsta vísuorð ok annat ok it þriðja sér um mál, ok hefir þó þat mál eina samstöfun með fullu orði af inu fjórða vísuorði. En þær fimm samstöfur, er eftir fara, lúka heilu máli, ok skal orðtak vera forn minni.

Þessi er inn sjaundi, langlokum:

14. Hákun ræðr með heiðan,
hefir drengja vinr fengit,
lönd verr buðlingr brandi
breiðfelld, mikit veldi,
rógleiks náir ríki
remmi-Týr at stýra,
öld fagnar því, eignu,
orðróm konungsdómi.

Hér hefr upp mál í inu fyrsta vísuorði ok lýkr í inu síðasta, ok eru þau sér um mál.

Þessi er inn átti háttrinn, tiltekit:

15. Þeim er, grundar grímu
gjaldseiðs ok var faldinn,
drótt man enn þat, átti
áðr hans faðir ráða.
Gunnhættir kná grýttu,
gramr býr of þrek, stýra,
stórt ræðr hann en hjarta
hvetr, buðlinga setri.

Hér er inn fyrri vísuhelmingr leiddr af þeiri vísu, er áðr var kveðin, ok fylgir þat málsorð, er afleiðing er kölluð, er síðast var í inni fyrri vísu, þessum vísuhelmingi, ok er sá vísuhelmingr eigi elligar réttr at máli.

Þessi er inn níundi háttr, drögur:

16. Setr of vísa vitran
vígdrótt, en þar hníga,
ýr dregsk, við skotskúrum,
skjaldborg, í gras aldir.
Vápnrjóðr stikar víða,
vellbrjótr á lög, spjótum,
þryngr at sverði söngvi,
sóknharðr þrömu jarðar.

Þat málsorð, er fyrst er í þessi vísu, er síðast í inni fyrri, ok er in síðari svá dregin af inni fyrri. Því heita þat drögur.

Þessi er inn tíundi háttr, er vér köllum refhvörf. Í þeim hætti skal velja saman þau orðtök, er ólíkust sé at greina, ok hafa þó einnar tíðar fall bæði orð, ef vel skal vera. En til þessa háttar er vant at fina öll orð gagnstaðlig, ok eru hér fyrir því sum orð dregin til hægenda. En sýnt er í þessi vísu þat, at orðin munu finnast, ef vandliga er leitat, ok mun hér þat sýnast, at flest frumsmíð stendr til bóta. Svá er hér kveðit:

17. Síks glóðar verr sækir
slétt skarð hafi jarðar,
hlífgranda rekr hendir
heit köld loga öldu.
Fljótt válkat skilr fylkir
friðlæ, röðuls sævar
ránsið ræsir stöðvar,
reiðr, glaðr, frömum meiðum.

Hér er í fyrsta vísuorði svá kveðit: síks glóðar. Sík er vatn, glóð er eldr, en eldr ok vatn hatar hvárt öðru. Verr sækir, þat er ólíkt at verja ok sækja. Annat vísuorð er svá: slétt, skarð hafi jarðar. Slétt, þat er jafnr, skarð, þat er óslétt; ok svá hafi jarðar. Sær er haf, land er jörð. En þá er í eitt fall mælt, at sá ferr af hafi til jarðar. Þriðja vísuorð er svá: hlífgranda, þat er ljóst refhvörfmælt, ok svá: rekr hendir. Sá flytr braut, er rekr, en sá stöðvar, er hendir. Svá er it fjórða: heit köld, þat er ljós orð, ok svá: loga öldu. Logi er eldr, alda er sjár. Fimmta orð er svá: fljótt válkat. Fljótt er þat, er skjótt er, válkat þat, er seint er, ok svá: skilr fylkir. Sá, er skilr, dreifir, en sá, er fylkir, samnar. Sétta orð er svá: friðlæ. Friðr er sætt, læ, þat er vél, ok enn: röðuls sævar. Röðull er sól, ok gengr hon fyrir eld í öllum kenningum, sær er enn sem fyrr í móti eldi. Sjaunda orð er svá: ránsið. Rán, þat er ósiðr, ok svá: ræsir stöðvar. Sá flytr, er ræsir, en sá heldr aftr er stöðvar. Átta orð er svá: reiðr glaðr, þat er ljóst mælt, ok svá: frömum meiðum. Þat er ójafnt at vinna manni frama eða meiðslur.

Hér eru sýnd í þessi vísu sextán orðtök sundrgreinilig ok eru flest ofljós til rétts máls at færa, ok skal þá svá upp taka: Slíks glóð, þat er gull. Sækir gulls, þat er maðr. Hann verr skarð jarðar, hafi slétt, þat eru Firðir, svá heitir fylki í Nóregi. Hlífgrandi, þat er vápn. Hendir loga öldu er maðr, en rekr köld heit sverðinu, þat er at hegna ósiðu. Fljótt válkat má þat kalla, er skjótráðit er, þat skilr hann af ófriðinum. Konungr heitir fylkir. Ránsið ræsir stöðvar sævar röðuls frömum meiðum. Þetta heita in mestu refhvörf.

Þessi eru önnur refhvörf, ok eru hér hálfu færi vísuorð, þau er refhvörfum eru ort, ok eru þau tvenn í öðru vísuorði ok eru fyrir því kölluð in mestu.

18. Blóð fremr, hlökk at háðisk,
heldr slitnar dul, vitni.
Skjöldr, en skatnar foldir,
skelfr harðr, taka varða.
Fal lætr of her hvítan
hollr gramr rekinn framðan,
en tyggja sonr, seggjum,
svalr brandr, dugir, grandar.

Hér eru þau refhvörf í öðru orði: heldr ok slitnar ok dul ok vitni. Dul er laun, en vitni er sannan. En í fjórða vísuorði eru þessi: skelfr harðr, taka varða. Í sétta vísuorði er svá: hollr gramr, rekinn framðan. Í átta vísuorði er svá: svalr brandr. Brandr er eldsheiti. Dugir grandar, þetta er ofljóst ort. Hér eru ok önnur máltök, þau er til máls skal taka, svá at kalla: blóð fremr vitni, þat er vargr, en dul eða laun slitnar eða rofnar, at hlökk háðisk, þat er orrosta. Ok í öðrum fjórðungi er svá, at harðr skjöldr skelfr, en skatnar taka varða ríki. Ok þriðja fjórðungi er svá, at hollr gramr of her lætr framðan fal hvítan rekinn. Sá er framiðr, er framar er settr. Í fjórða fjórðungi er svá, at svalr brandr grandar seggjum, en tyggja sonr dugir.

Þessi er inn þriði refhvarfaháttr:

19. Segl skekr of hlyn, Huglar,
hvasst drífa skip, rasta,
en föll, of gram, gylli
grunn, djúp, hata unna.
Né rán viðr hafhreinum,
háraust skapar flaustum,
hrönn fyr húfi þunnum
heil klofnar, frið, deilu.

Hér er eitt vísuorð í hvárum helmingi, þat er refhvörfum er ort, ok tvenn í hvárum, svá sem hér: grunn djúp, hata unna. En í inum efra helmingi er svá: heil klofnar, frið deilu. Þessi eru at kalli in mestu refhvörf ok minnst af þessum.

Nú hefjast in minni refhvörf. Hér eru ein refhvörf í vísuorði:

20. Hélir hlýr at stáli,
hafit fellr, en svífr þelli,
ferð dvöl firrisk, harða
fram mót lagar glammi.
Vindr réttr váðir bendir,
vefr rekr á haf snekkjur,
veðr þyrr, vísa iðjur,
varar fýsir skip, lýsa.